نگارش‌های مصطلح الحدیثنوشته پیش رو نگاه اجمالی به سیر نگارش‌های مصطلح الحدیث است. ۱ - مصطلح الحدیث اهل سنت۱. صاحب نظران اهل سنت نخستین اثر در این زمینه را کتاب «الرسالة» از شافعی (م۲۰۴) می‌دانند. [۱]
الرساله، ص۱۲، مقدمه به قلم احمد محمد شاکر.
این کتاب گرچه ناظر به اصول فقه است اما در آن اهم اصول حدیث؛ همچون عدالت راوی مردود بودن روایت مرسل، ضرورت نقل لفظی روایات و... آمده است.۲. پس از شافعی نخستین کسی که در این زمینه اثر مستقل و خاصی نگاشت و از این جهت می‌بایست او را نخستین پدید آورنده کتاب در زمینه مصطلح الحدیث دانست، قاضی ابو محمد رامهرمزی (م۳۶۰) است که کتاب: «المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی» را فراهم آورد. ۳. «معرفة علوم الحدیث» از ابو عبدلله محمد بن حمدویه معروف به حاکم نیشابوری (م۳۲۱هـ) سومین اثر در این زمینه است. مرحوم سید حسن صدر او را شیعی و نخستین مدون در زمینه مصطلح الحدیث دانسته است. [۲]
سید حسن صدر، تاسیس الشیعه، ص۲۹۴.
در حالی که مستندات تاریخی، این مدعا را اثبات نمی‌کند. هر چند در این که حاکم نیشابوری جزء دوستداران اهل بیت (علیه‌السّلام) بوده و از تعصب در عقیده مذهبی خود به دور بوده و بدین جهت مورد نقد و نکوهش رجالیون اهل سنت قرار گرفته، جای تردید نیست. [۳]
برای تفصیل بیشتر ر. ک:جعفر سبحاني، اصول الحدیث و احکامه، ص۱۰.
۴. «الکفایة فی علم الروایة» از ابو احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (م۴۶۳). خطیب بغدادی غیر از این کتاب، آثار دیگری در زمینة مصطلح الحدیث دارد که از جملة آنها می‌توان به تقیید العلم، شرف اصحاب الحدیث، مختصر نصیحة اهل الحدیث، الرحلة فی طلب العلم، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، اشاره کرد. ۵. «الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع» از قاضی عیاض بن موسی یحصبی (م۵۴۴). ۶. «ایضاح ما لایسع المحدث جهله»، از ابو حفص عمر بن عبد المجیدمیانجی (م۵۸۰). از کتاب او با عنوان با عنوان «مالا یسع المحدث جهله» نیز یاد می‌شود. ۷. «علوم الحدیث» از ابوعمرو عثمان بن عبد الرحمن شهرزوری (م۶۴۳). این کتاب که از آن با عنوان «مقدمة ابن صلاح» یا «معرفة انواع علم الحدیث» نیز یاد می‌شود، مهم‌ترین کتاب در زمینة مصطلح الحدیث ارزیابی شده و تاکنون شرح و تلخیص‌های فراوانی نسبت به آن انجام یافته است. کتاب‌های ارشاد طلاب الحقائق الی معرفة سنن خیر الخلائق، از نووی (م۶۷۳)، الخلاصه فی اصول الحدیث ازطیبی، الهدایة فی علم الروایة از ابن جزری، اختصار علوم الحدیث از ابن کثیر (م۷۷۴)، از جمله تلخیص‌های مقدمة ابن صلاح هستند. سیوطی وعراقی با فراهم آوردن «الفیه» این مقدمه را به نظم در آورده و چنین اقبالی از سوی بزرگان حدیث به کتاب ابن صلاح از جایگاه بلند آن در میان اهل سنت حکایت دارد. ۸. «النکت علی کتاب ابن صلاح» و «نخبة الفکر فی مصطح اهل الاثر» از ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲). این دو عنوان کتاب از منابع مهم مصطلح الحدیث در سدة نهم به شمار می‌روند. ابن حجر خود بر کتاب (نخبة الفکر) شرحی با عنوان «نزهة النظر فی شرح نخبة الفکر» نگاشت. ۹. «تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی» از جلال الدین عبد الرحمن سیوطی (م۹۱۱). سیوطی افزون بر این کتاب، کتاب‌های دیگری؛ همچون المدرج الی المدرج، التطریف فی التصحیف در زمینة مصطلح الحدیث دارد، ۱۰. «قواعد التحدیث» از جمال الدین قاسمی (م۱۳۳۲هـ). افزون بر کتاب‌های مزبور شماری از منابع مصطلح الحدیث توسط حدیث پژوهان در دوران معاصر نگاشته شده که از میان آنها می‌توان به کتاب‌های ذیل اشاره کرد: علوم الحدیث و مصطلحه، از صبحی صالح؛ مباحث فی علوم الحدیث، از مناع بن خلیل قطان؛ منهج النقد فی علوم الحدیث، از نور الدین عتر؛ اصول الحدیث، علومه مصطلحه، اثر محمد عجاج خطیب؛ تیسیر مصطلح الاحدیث از محمود طحان؛ القواعد الاساسیه فی علم مصطلح الحدیث، اثر محمد بن علوی مالکی . از میان این آثار مقدمة ابن صلاح، تدریب الراوی سیوطی، علوم الحدیث و مصطلحه صبحی صالح، منخج النقد فی علوم الحدیث نور الدین عتر؛ و اصول الحدیث علومه و مصطلحه از عجاج خطیب از برجسته‌ترین و مفید‌ترین اثر به نظر می‌رسند. ۲ - مصطلح الحدیث شیعهبه استناد گزارش‌های تاریخی ابان بن تغلب کوفی (م۱۴۱) کتابی با عنوان «الاصول فی الروایة علی مذهب الشیعه» داشته، [۴]
جعفر سبحاني، اصول الحدیث، ص۲۳، به نقل از فهرست ابن ندیم، ص۳۰۸.
هم چنین محمد بن عمیر (م۲۱۷) دارای کتابی با عنوان «اختلاف الحدیث» بوده است. [۵]
جعفر سبحاني، اصول الحدیث، ص۲۴.
گرچه این کتاب‌ها به دست ما نرسیده، اما از عنوان آنها پیداست که به مسائل مصطلح الحدیث پرداخته‌اند گذشته از این دوکتاب، ثقه الاسلام کلینی (م۳۲۸) در مقدمه کافی از تقسیم خبر به صحیح و مردود و عرضة آن بر کتاب و سنت و تعارض روایات سخن گفته است. شیخ مفید (م۴۱۳) نیز در کتابش «اصول الفقه» از تقسیمات خبر به متواتر و واحد و چگونگی حجیت آن و قرائن محفوف به خبر واحد و... سخن به میان آورده است. هم چنین شاگرد شیخ مفید؛ یعنی سید مرتضی (م۴۳۶) درکتاب «الذریعة الی اصول الشریعه» در فصلی تحت عنوان «باب الکلام فی الاخبار» دربارة تقسیمات خبر و حکم آنها مباحثی را ارایه کرد. شاگرد سید مرتضی؛ یعنی شیخ طوسی (م۴۸۰) نیز در آغاز تحصیل الکلام و استبصار برخی از مباحث مربوط به تقسیمات اخبار و چگونگی رفع تعارض میان روایات را آورده است. هم چنین محقق حلی (م۶۷۶) در کتاب «معارج الاصول» با گشودن بابی در مقدمةکتاب برخی از مباحث مربوط به مصطلح الحدیث را در پنج فصل تبیین کرده و پس از او سید بن طاووس (م۶۷۳) در کتاب «حل الاشکال فی معرفة الرجال» برای نخستین بار به جای تقسیم دو گانة خبر به صحیح، حسن، موثق و ضعیف سخن به میان آورد. گذشته از کتاب‌های پیش گفته که برخی از مباحث مصطلح الحدیث در ضمن مباحث آنها آمده، کتاب‌های مصطلح الحدیث شیعه که به طور خاص و مستقل به این دانش پرداخته، بر اساس سیر تاریخی بدین شرح است:۱. «شرح اصول درایة الحدیث»، از علی بی عبد الحمید حسینی (م۸۴۱)، شاگرد علامة حلی. ۲. «البدایة فی علم الدرایة» از زین الدین شهید ثانی (م۹۶۶). ۳. «الرعایة فی علم الدرایة» از شهید ثانی. مؤلف پس از نگارش البدایه این کتاب را به عنوان شرحی بر البدایه نگاشته است. از این رو به آن، شرح بدایه نیز می‌گویند. کتاب البدایه و شرح آن الرعایة در یک جلد توسط واحد احیای آثار اسلامی مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی تحقیق و چاپ شده است. ۴. «غنیة القالصدین فی معرفة اصطلاحات المحدثین» از شهید ثانی. مؤلف در پایان کتاب الرعایة فی علم الدرایة ابراز کرده که اگر کسی طالب تفصیل بیشتر دربارة اصطلاحات حدیث به همراه مثال‌های آن است، به کتاب «غنیة القاصدین فی معرفة اصطلاحات المحدثین» مراجعه کند. ۵. «وصول الاخیار الی اصول الاخبار» از شیخ حسین بن عبد الصمد عاملی - پدر شیخ بهایی - (م۹۸۴). ۶. «الوجیزة فی علم الدرایة»، از شیخ بهاء الدین عاملی (م۱۰۳۰). این کتاب سال‌ها به عنوان متون درسی در حوزه‌ها استفاده می‌شد. وافزون بر پنج شرح دارد. شیخ بهایی دو کتاب دیگر به نام‌های «الحبل المتین» و «مشرق الشمسین» دارد که در آنها به مناسبت از برخی مباحث مصطلح الحدیث سخن به میان آورده است. ۷. «الرواشح السماویه»، از میر محمد باقر حسینی معروف به سید داماد، یا میرداماد (م۱۰۴۱). او در این کتاب به صورت تقریبا مبسوط به مباحث مصطلح الحدیث پرداخته، و به عنوان مقدمه‌ای بر تعلیقة خود بر اصول کافی نگاشته است. ۸. «جامع المقال فی ما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال» از شیخ فخر الدین طریحی (م۱۰۸۵). ۹. «مقباس الهدایة علم الدرایة» از شیخ عبدالله مامقانی (م۱۳۵۱). این کتاب در شش جلد با تحقیق نوة مؤلف شیخ محمد رضا مامقانی منتشر شده و در زمینة مصطلح الحدیث بهترین و جامع‌ترین کتاب به شمار می‌رود. استاد علی اکبر غفاری گزیدة شش جلد را در کتاب کوچکی با عنوان «تلخیص مقباس الهدایة» منتشر کرده است. ۱۰. «نهایة الدرایة فی شرح الوجیزة»، از سید حسن صدر الدین (م۱۳۵۴). این کتاب شرحی جامع بر کتاب وجیزة شیخ بهایی است که در یک جلد منتشر شده است. ۲.۱ - مصطلحات الحدیث معاصردر میان این حدیث پژوهان معاصر شیعه آثار ذیل در این زمینه به رشته تحریر در آمده است: دراسات فی الحدیث و المحدثین از استاد محقق هاشم معروف الحسنی (م۱۴۰۱) قواعد الحدیث از سید محی الدین غریضی (م۱۴۱۲) علم الحدیث و درایه الحدیث از استاد کاظم مدیر شانه چی اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة از آیة الله جعفر سبحانی اصول الحدیث از شیخ عبدالهادی فضلی . درمیان کتاب‌های مذبور، الرواشح السماویة و مقباس الهدایة از جامعیت و اتفان بیشتری برخوردارند. ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «سیر نگارش‌های مصطلح الحدیث»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷ |